Eşek sesinin çirkinliği, ne demek?

Kur’an’da en kötü ses, merkebin(eşeğin) sesidir, deniliyor. En kötü ses merkebin değildir demek ya da şu şeyin sesi en kötü sestir demek, Kur’an’a imana zarar verir mi?

Kur’an ‘da geçen her hüküm/yargı içeren ifade aynı değerde midir? Kur’an-ı Kerim de geçen ifadelerin bir hakikat bir de mecaz yönleri vardır. Kesin olarak bilinen bir hakikatle(gerçekle) ilgili bir hükmün ifadesine karşı çıkmak dini açıdan risk taşır.

Mesela, içki ve faizin haram olması, namaz ve orucun(ramazanın) farz olması tam da bu türden muhkem (sağlam) olan gerçeklerdir(hakikatlerdir). Şayet bir ifadenin mecaz olma ihtimali varsa, ilmi bir analiz ile farklı bir yorum yapılmasının caiz olduğuna en büyük delil değişik tefsir âlimlerinin farklı olan görüş ve yorumlarıdır.

Bununla beraber, bir yorum(tevilin) doğru bir mecrada cereyan etmesi için, onun Arapça lisan kaidelerine uygun olması, İslam’ın genel prensiplerine(tevhit ve inanç) ters düşmemesi, mecaz manayı zorunlu kılan bir emarenin(karinenin/delilin) bulunması gerekir.

Lokman suresi 17-19. Ayetlerinde, Hz. Lokman’ın, çocuğuna yaptığı nasihatten(öğütten) söz edilmektedir. Bu nasihat ve irşat’ın üç boyutu vardır. Bunlar:

1-Burada ilk önce insanların vasıflarından söz edilmektedir: “Evladım, namazı hakkıyla eda et, iyiliği yay, kötülüğü de önlemeye çalış  ve başına gelen sıkıntılara sabret. Çünkü bunlar azim, sabır  ve kararlılık gerektiren işlerdendir.”(Lokman, 31/17)

Ayeti kerimede öğütlenen görevler, tutum ve davranışlar insanlara mahsus  karinelerdir(erdemlerdir).

2-İkinci sırada insanların makam ve mertebe ve malından  daha yüksek olan meleklerin vasıflarına dikkate çekilmektedir: “İnsanları küçümseyip yüz çevirme! Yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Allah(c.c), kendini beğenmiş kimseyi sevmez.”(Lokman Suresi, 31/18)

Bu ayeti kerimede meleklerin hiçbir tartışmaya mahal bırakmadan vasıfları olan kibirlenmemek(alçak gönüllülük) ve başkasını küçümsememek özelliklerine işaret edilmiştir. Bu işarette insanlara bu özellikleri örnek almalarına işaret (karine vardır).

3-Üçüncü sırada ise; insanların mertebesinden daha aşağı olan hayvanların özelliklerine dikkat çekilmektedir. “Yeryüzünde ölçülü ve dengeli ol, sesini alçalt! Unutma ki, seslerin en çirkini eşek(merkep) sesidir.”(Lokman, 31/19) Burada insanlara, kibirlenmek, böbürlenmek, makam- mevki ve malları  ile diğer insanları küçük görmek gibi kötü hasletlerden uzak durmaları öğütlenmektedir.

Yani insanların, yürümek,  konuşup ses çıkarmak konusunda hayvanlarla ortak olduğu bir özellikleri vardır. Ne var ki insanların olgunluğunu sağlayan şey, hayvanlardan farklı bir davranış sergilemeleridir. O davranış şekilleri de mesela ölçülü ve dengeli olmak, konuşup  seslenirken (ünlerken) de insana yakışır bir şekilde, saygı çerçevesi içerisinde  ses  tonunu kullanmaktır. Karşıdaki muhatabında bir insan olduğunu ve saygıyı hak ettiğini unutmamak gerekir. Yüksek ses tonu bir değer ölçüsü asla değildir.(Razi, ilgili ayetlerin tefsiri)

Bu ayette geçen merkebin(eşeğin) kötülenmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Allah’ın yarattığı her canlı ve cansızın bir sebebi hikmeti mutlaka vardır. Çünkü merkebe yüksek ses tonunu veren yine Allah (c.c) bizatihi kendisidir. Ne var ki; herhangi bir şey amacına uygun ise o uygunluk bir hikmettir ve güzelliktir. Amacından saparsa çirkinleşir. Eşeğin boyu kısa olduğu için  bazen bir merada otlarken(yayılırken) ufak bir tepeciğin arkasında bile görünmez olur ve sahibi çoğu zaman onu aramakla vakit öldürür. İşte Eşeğe Allah(c.c.)’ın verdiği yüksek sesin bir nedeni de budur. Bu açıdan onun sesi amacına uygun olduğu için güzeldir. Bir başka güzelliği de Ezan ve Kamet okunurken, şeytanı görür ve onu korkutmak ve daha uzaklara kaçmasını sağlamak için yüksek seslidir.

Ne var ki insanlar  eşekler gibi seslerini yükseltirlerse, muhatabına karşı amacını aşan bir tavır sergilemiş olurlar ve bu ses işte o zaman çirkin bir ses olur ve burada mecaz olarak bu duruma işaret edilmiştir. Demek ki, eşek insanın sesi gibi alçak bir sesle anırırsa sesi çirkin olur. Onun özelliği ve güzelliği yüksek sesli olmasında dır. İnsan ise eşek gibi sesini olduğundan çok daha yükseklere çekerse yani yüksek sesle bağırıp çağırırsa sesi çirkinleşmiş olur(İbn Aşur) Selâmetle!