Toplantı Ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı!
Av. Uzm. Arb. Ayşen Güzel
I. TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜNÜN MAHİYETİ İLE MEVZUATIMIZDAKİ YERİ
A. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşünün Mahiyeti ile Kişi Bakımından Kapsamı
Toplantı ve gösteri yürüyüşü yapmak, bir haktır. Hatta yalnızca alelade ve sıradan bir hak değil, Anayasal düzeyde kabul edilmiş olan ve temel hak ve hürriyetler kapsamında yer alan çok önemli bir haktır. Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı, 1982 Anayasasının (AY) Temel Hak ve Ödevler başlıklı ikinci kısmının Kişinin Hakları ve Ödevleri başlıklı ikinci bölümünde yer alan 34. madde ile düzenleme alanı bulmaktadır. Madde, Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı başlığı ile karşımıza çıkmakta ve toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlenmesinin doğrudan temel bir hak olduğunu ifade etmektedir.
Anayasal düzenleme incelendiğinde; madde metninin ilk olarak “herkes” sözcüğüyle başladığı görülmektedir. Bu ifade de, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme temel hak ve hürriyetinin kapsamına herkesin girdiğini göstermektedir. Ancak bu açıklama, yabancılar bakımından izin sistemine engel değildir. Zira toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı herkese tanınmakla, bu hakkın kullanılmasında vatandaşlarla diğer kişiler bakımından usul ve şart yönünden farklılık bulunmaktadır. Bu kapsamda vatandaşlar için izne gerek yokken, yabancıların izin alması zorunlu olmaktadır.
B. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşünün Hukuki Dayanakları Nelerdir?
1. Anayasal Düzenleme
Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlenmesi hakkı, Anayasal dayanağa sahip olup; 1982 Anayasanın 34. maddesinde düzenlenmekte ve maddenin son fıkrası ile toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usullerin kanunda gösterileceği belirtilmektedir.
2. Uluslararası Düzeyde Düzenleme
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)’nin 11. maddesiyle, toplantı ve dernek kurma özgürlüğüne yer verildiği ve belirtilen hakların düzenleme altına alındığı görülmektedir. Sözleşme hükmünün ilk fıkrasında toplanma hakkı ile dernek kurma hakkı, 2. fıkrasında sınırlama sebepleri ile sınırlamanın sınırları belirtilmektedir.
Ülkemiz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni onaylamış olup; AİHS hükümleri, 1982 Anayasasının 90. maddesi uyarınca hukuk sistemimizin bir parçası haline gelerek doğrudan uygulama alanı bulmaktadır.
3. Yasal Dayanak
Anayasa m. 34/son ile ifade edildiği üzere; 06.10.1983 kabul ve 08.10.1983 Resmi Gazete yayım tarihli 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu kabul edilmiş ve yürürlüğe konulmuştur. 1. maddeyle, kanunun amacı ve kapsamı belirtilerek kanunun toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller ile gerçek ve tüzel kişilerin düzenleyecekleri toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yerini, zamanını, usul ve şartlarını, düzenleme kurulunun görev ve sorumluluklarını, yetkili merciin yasaklama ve erteleme hallerini, güvenlik kuvvetlerinin görev ve yetkileri ile yasakları ve ceza hükümlerini düzenlediğinin belirtildiği görülmektedir.
4. Kanunlara Uygunluğun Sağlanması Bakımından Yönetmelik
Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelik, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kanunlara uygun olarak kullanılması ile görev, yetki ve sorumluluklar ile bildirim verilmesi, yasaklama ve erteleme kararlarına ilişkin esas ve usuller ve diğer hususlar bakımından belirleyici olması amacıyla 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu’nun 10, 18 ve 37. uyarınca düzenlenerek yürürlüğe konulmuştur. Yönetmeliğin temel amacı, 2911 sayılı kanunun uygulanmasını sağlamaktır.
C. Temel Kavramlar
1. Toplantı
Toplantı, belirli konular üzerinde halkı aydınlatmak ve bir kamuoyu yaratmak suretiyle o konuyu benimsetmek için gerçek ve tüzel kişiler tarafından 2911 sayılı kanun çerçevesinde düzenlenen açık ve kapalı yer toplantılarını ifade etmektedir.
2. Toplantı Yeri
Toplantı yeri; mahallin en büyük mülkî âmiri tarafından önceden tespit ve ilân edilmiş, kanuna uygun bildirimde belirtilmiş, yetkililer tarafından yasaklanmamış ve ertelenmemiş kapalı ve açık yer toplantısı ve gösteri yürüyüşü yapılan mahal ile gösteri yürüyüşü yapılan güzergah anlamına gelmektedir.
3. Gösteri Yürüyüşü
Gösteri yürüyüşü, belirli konular üzerinde halkı aydınlatmak ve bir kamuoyu yaratmak suretiyle o konuyu benimsetmek için gerçek ve tüzel kişiler tarafından 2911 sayılı kanun çerçevesinde düzenlenen yürüyüşleri belirtmektedir.
4. Mahallin En Büyük Mülki Amiri
Mahallin en büyük mülki amiri; illerde vali, ilçelerde kaymakam olarak karşımıza çıkmaktadır.
II. TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜNÜN USUL VE KAİDELERİ
A. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşünün Usulü
Anayasanın 34. maddesi uyarınca; herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir. Bu kapsamda anayasal düzeyde tanınan bu temel hak ve özgürlüğün, önceden izin alınmaksızın kullanılması mümkündür. Ancak bunun için yapılmak istenen toplantı ve/veya gösteri yürüyüşünün silahsız ve saldırısız olması gereklidir. Benzer nitelikteki düzenleme, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11. maddesinin 1. fıkrasında da yer almakta olup; sözleşme hükmüyle, herkesin barışçıl olarak toplanma ve dernek kurma hakkına sahip olduğunun kabul edildiği görülmektedir. 2911 sayılı kanun m. 3/1’e göre de herkes, önceden izin almaksızın 2911 sayılı kanun hükümlerine göre silahsız ve saldırısız olarak kanunların suç saymadığı belirli amaçlarla toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir.
B. Bildirim Sistemi
1. Bildirim Sistemine İlişkin Açıklamalar
Hukuk sistemimiz yabancılar için izin sistemini kabul ederken, vatandaşlar için bildirim sistemini kabul etmektedir.
2. Anayasa Mahkemesi (AYM)’nin Konu Hakkındaki Görüşü ve Gerekçesi
Anayasa Mahkemesi’nce; toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin izne bağlanmasının, Anayasanın sözüne ve ruhuna aykırı olduğu açıklanarak; Anayasanın 13. maddesinde yer alan "Anayasanın sözü" ifadesinin, Anayasa metnini yani lafzını ifade ettiği belirtilmektedir.
C. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Yerleri
Toplantı ve gösteri yürüyüşleri, tüm il ve ilçe sınırları içerisinde her yerde yapılabilmektedir. Ancak bu husus, yer bakımından hiçbir sınırın olmadığı anlamına gelmemektedir. Zira il ve ilçelerde toplantı ve gösteri yürüyüşü yer ve güzergâhı, kamu düzenini ve genel asayişi bozmayacak, vatandaşların günlük yaşamını aşırı ve katlanılmaz derecede zorlaştırmayacak şekilde ve yasaklı yerlere ilişkin m. 22/1’de yer alan sınırlamalara uyulması kaydıyla mahallin en büyük mülki amiri tarafından belirlenmektedir.
D. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Zamanı
Toplantı ve yürüyüşler ile bu amaçla toplanmalara güneş doğmadan başlanamamaktadır.
III. YASAKLARA MUHALEFET HALİ VE YAPTIRIMI
2911 sayılı kanunda yasaklılık halleri belirtilmekte olup; yasaklara aykırı hareket edilmesi, toplantı ve gösteri yürüyüşüne veya devamına engel olunması, huzur ve sükunu bozma fiillerinin işlenmesi, kanuna aykırı propaganda vasıtaları ve suç işlemeye teşvik etme ile direnme (ihtara ve zor kullanmaya rağmen dağılmamakta ısrar etme) fiillerinin sergilenmesi; toplantı ve gösteri yürüyüşlerine, ateşli silahlar veya havai fişek, molotof ve benzeri el yapımı olanlar dâhil patlayıcı maddeler veya her türlü kesici, delici aletler veya taş, sopa, demir ve lastik çubuklar, boğma teli veya zincir, demir bilye ve sapan gibi bereleyici ve boğucu araçlar veya yakıcı, aşındırıcı, yaralayıcı eczalar veya diğer her türlü zehirler veya her türlü sis, gaz ve benzeri maddeler taşıyarak veya kimliklerini gizlemek amacıyla yüzlerini tamamen veya kısmen bez vesair unsurlarla örterek ya da yasa dışı örgüt ve topluluklara ait amblem ve işaret taşıyarak veya bu işaret ve amblemleri üzerinde bulunduran üniformayı andırır giysiler giyerek ya da kanunların suç saydığı nitelik taşıyan afiş, pankart, döviz, resim, levha, araç ve gereçler taşıyarak veya bu nitelikte sloganlar söyleyerek veya ses cihazları ile yayınlayarak katılım sağlanması halinde, bu suçların karşılığında yaptırım olarak hürriyeti bağlayıcı hapis cezaları öngörülmektedir.
