İş İlişkisi Ve İşçilik Alacakları (Arabuluculuk Başvurusu Yapacak Olanların Dikkatine)

I. İŞ İLİŞKİSİNE TANIMLAR EŞLİĞİNDE GİRİŞ

A. Tanımlar

İşçi, bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişidir.

İşveren, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlardır.

İş ilişkisi, işçi ile işveren arasında kurulan ilişki olarak karşımıza çıkmaktadır. 

İş yeri; işveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birimdir. İşverenin iş yerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (iş yerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılmaktadır. Bu kapsamda iş yeri; iş yerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür.

İş sözleşmesi, bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan ve kanunda aksi belirtilmedikçe özel bir şekle tâbi olmayan sözleşmedir.

B. İş İlişkisine Uygulanan Önemli Hukuksal Düzenlemeler

1. Anayasa

2. 4857 Sayılı İş Kanunu 

3. 1475 Sayılı İş Kanunu’nun Kıdem Tazminatına İlişkin 14. Maddesi

4. 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK)

5. 5953 Sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun 

6. 854 sayılı Deniz İş Kanunu

7. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu

8. 7036 Sayılı İş Mahkemeleri Kanunu

9. Diğer Mevzuat Hükümleri

Sayılan mevzuat hükümleri dışında çalışma ve iş yaşamına dair, 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun, 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu, İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği, Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliği, İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği, Gemi Adamlarının İkamet Yerleri, Sağlık ve İaşelerine Dair Yönetmelik ile daha birçok hukuksal düzenleme.

II. İŞÇİLİK ALACAKLARI

A. İşçilik Alacakları ve Avukatla Temsil Hakkında Önemli Açıklamalar

İşçilik alacakları; işçinin iş ilişkisinden kaynaklı olarak işverenden talep edebildiği, iş sözleşmesinin kurulması ve işçinin işe fiilen başlamasıyla iş sözleşmesinin sona erme anına kadar çalışmasının karşılığında hak etmiş olduğu ve mali değeri bulunan çeşitli haklardır. Çeşitli haklar denilmesinin sebebi, işçilik alacaklarının birden çok sayıda ve türde olmasından kaynaklanmaktadır. Zira her iş ilişkisinde mutlak surette aynı taleplerin ileri sürülmesi, her işçi tarafından aynı alacak kalemine hak kazanılması ve tüm kalemlerin aynı anda birlikte talep edilmesi zorunlu ve yerine göre mümkün olmayıp; her işçinin hak kazandığı alacak kalem türleri ile hak ettiği tutarlar birbirinden farklılık arz etmektedir. Bu sebeple alacak kalemlerinin her birinin ne anlama geldiği ile neyi ifade ettiği ve alacak kalemlerine ilişkin parasal değer ve tutara ulaşılabilmesi için yapılması gereken hesaplama biçimleri bilinmek zorundadır. Bu kapsamda bilinmesi gereken ilk husus, somut bir uyuşmazlıkta işçinin hak kazandığı işçilik alacağının hangi alacak türü olduğu; diğer husus, her bir alacak kalemi için hak kazanılan tutar ile temerrüt hali söz konusuysa, işlemiş faiz alacağının ne olduğu ve son husus da, tüm alacak kalemlerine ilişkin olarak talep edilen toplam tutar ve parasal miktardır. Açıklananlar son derece önemlidir. Zira birçok halde ve özellikle de kendisini avukatla temsil ettirmeyen kimselerle, hukuki süreçte karşılaşıldığında veya bu kimselerin tek başına yürüttükleri hukuki süreçlerine tanık olunduğunda ya da vekilsiz yapılan arabuluculuk başvurularında; ne yazık ki, çok sayıda işçinin/çalışanın (neredeyse büyük çoğunluğunun), iş veya hizmet sözleşmelerinin sona erdiği iş yerlerindeki çalışmalarının karşılığında hak ettikleri alacak kalemlerini, işçilik alacağının türünü, alacaklarının ne miktarda parasal tutara tekabül ettiğini bilmedikleri ve hesaplama yapamadıkları görülmektedir. İşçilik kalemleri, hesaplama yöntemleri ve özellikle de faiz hesaplamaları, teknik incelemelerle bilinmekte ve bulunmakta olup; teknik hesaplama gerektirmektedir. Hatta mahkemelerce hemen hemen her iş davasında görülen dava dosyaları, teknik açıdan ve/veya hesaplama için bilirkişiye tevdi edilmektedir. Mahkemelerce dahi dosyaların bilirkişilere gönderildiği gerçeği dikkate alındığında; hukukçu olmayan kimselerin bu hesaplamaları yapabilmesi neredeyse olanaksızdır. Bu sebeple özellikle işçi işveren uyuşmazlıklarında, mali gücün yeterli olması halinde, avukatların hukuki destek ve yardımlarının talep edilmesi ile gerektiğinde tüm hukuki sürecin takibi için avukat tayin edilmesi ve iş davalarının taraflarının, özellikle de işçilerin kendilerini vekille temsil ettirmesi büyük önem arz etmektedir. Aynı husus, işçilik alacaklarının bilinmesi amacıyla hesaplamalarının yaptırılabilmesi yönünden de geçerli olup; avukatlardan hukuki destek talep edilmesinde büyük yarar bulunmaktadır. Kendisini vekille temsil ettirme yönünden mali gücü yetersiz kişiler bakımından, adli yardım kapsamında avukat tayini için barolara başvuru imkanı bulunmaktadır.

Avukatların, işçi işveren uyuşmazlıklarında iş ilişkisinin taraflarına hukuki destekleri şunlardır:

1. İşçi işveren ilişkisi ve uyuşmazlıkları ile uyuşmazlıkların çözümü hakkında sözlü ve/veya yazılı hukuki danışmanlık hizmeti verilmesi
2. İşçilik alacaklarının hesaplanması ile alacakların kalemler bazında ve toplam tutarda bildirilmesi 
3. Gerekli hallerde, uyuşmazlığın diğer tarafına ihtarname ve/veya fesih bildirimi gönderilmesi
4. İşçi işveren uyuşmazlıklarında dava şartı arabuluculuk başvurusunda bulunulması
5. İşçi işveren uyuşmazlıklarında ihtiyari arabuluculuk başvurusunda bulunulması
6. Görevli ve yetkili iş mahkemesinde işçilik alacakları talepli dava açılması
7. Görevli ve yetkili iş mahkemesinde işe iade talepli dava açılması
8. Görevli ve yetkili iş mahkemesinde hizmet tespiti davası/çalışma süresinin tespiti davası açılması

B. İşçilik Alacak Kalemleri 

1. Ücret Alacağı 2. Prim Alacağı 3. İkramiye Alacağı 
4. Kıdem Tazminatı 5. İhbar Tazminatı 6. Yıllık İzin Ücret Alacağı
7. Asgari Geçim İndirimi (AGİ)
AGİ uygulaması, 01/01/2022 tarihinden itibaren kaldırılmış olup; halihazırda mevcut değildir.
8. Fazla Çalışma Ücret Alacağı 9. Fazla Sürelerle Çalışma Ücret Alacağı
10. Hafta Tatili Ücret Alacağı 11. Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücret Alacağı (UBGT)
12. Yol Ücreti 13. Yemek Ücreti 14. Eğitim Yardımı (Parası)
15. Çocuk Yardımı (Parası) 16. İlave Tediye Alacağı 17. Ayrımcılık Tazminatı 
18. Kötü Niyet Tazminatı 19. Sendikal Tazminat 20. Haksız Fesih Tazminatı
21. Ölüm Tazminatı 22. Bakiye Süre Ücret Alacağı  23. Cezai Şart Alacağı
24. Maddi Tazminat Alacağı 25. Manevi Tazminat Alacağı 
26. Toplu İş Sözleşmesinden Kaynaklı Alacaklar 27. Gece Vardiyası Zammı 28. Transfer Ücreti
29. Yarım Ücret Alacağı 30. İş Arama İzni Ücret Alacağı 31. Gemi adamı İaşe Bedeli 
32. Diğer Alacak Kalemleri

İş sözleşmesiyle kararlaştırılmış olan ya da  iş yeri uygulaması haline dönüşen ve sayılanlar dışında kalan diğer alacak kalemleri, bu kapsama girmektedir. Bu yönde bir alacağın kararlaştırıldığını veya uygulanageldiği ile iş yeri uygulaması haline dönüştüğünü ve bu doğrultuda diğer bir alacağa hak kazandığını iddia edenin, iddiasını ispatlaması gerekmektedir. Bunun ispatı, başta İş Kanunu ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda yazılı hususlar olmak üzere genel hükümler çerçevesinde ve hukuka uygun delillerle olmaktadır.